Noreena Hertz: ‘Onzichtbare mens ervaart wereld als vijandig’

Verlies van gemeenschapsgevoel en de opkomst van populisme gaan hand in hand, ontdekte de Britse econome Noreena Hertz. En het bedrijfsleven speelt daar een belangrijke rol in. ‘Het besef moet doordringen dat beter zorgen voor personeel, consument en vooral de wereld winstgevender is.’

Over een ding wil Noreena Hertz aan het begin van het interview duidelijk zijn. Over twee dingen, om precies te zijn. ‘Ik ben geen anti-kapitalist. En ik ben ook niet tegen globalisering. Dat is belangrijk om te weten, zeker gezien de illustere doelgroep die dit verhaal onder ogen krijgt,’ glimlacht de 53-jarige econome, activiste en schrijfster, terwijl ze haar handen warmt aan een kop ontbijt-thee met melk. De eigenaresse van café Sweet Things doet de terrasverwarming aan, die meteen als licht dient. Naast ons opent de groenteboer zijn stal.

De extra warmte is geen overbodige luxe want het vraaggesprek vindt ‘s ochtends om 8 uur plaats, enkele deuren verwijderd van het statige pand waar Friedrich Engels ooit woonde. Aan het einde van de straat is Primrose Hill verborgen in de Dickensiaanse mist. Heel attent heeft Hertz Little Hotties meegenomen, handwarmers die ze voor het eerst gebruikte in Davos, waar ze gastspreker is geweest op het Wereld Economisch Forum. Een Zoom-gesprek had gekund, maar niets gaat boven een ontmoeting in persoon.

Wie is Noreena Hertz?Noreena Hertz (53) is een Britse econoom en filosoof. Naast haar werk als hoogleraar politieke wereldeconomie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, associate director van het Centre for International Business and Management (Cambrige University) en hoogleraar global sustainability and finance aan de Duisenberg School of Finance, schreef zij verschillende boeken. Waaronder in 2002 De stille overname en onlangs The lonely century. Hertz wordt wel gezien als het Europese antwoord op publicist Naomi Klein.

Dat raakt de essentie van haar jongste boek. In The lonely century: coming together in a world that’s pulling apart schrijft ze hoe eenzaamheid de menselijke conditie aan het worden is, een ontwikkeling die door COVID-19 in een stroomversnelling is geraakt. Loneliness gaat verder dan alleen zijn. ‘Het gaat ook over onthechting van medeburgers, van de overheid, van werkgevers. Steeds meer mensen voelen zich onzichtbaar, in politiek, economische en technologisch opzicht. Het gaat veel verder dan het persoonlijke.’

Vijandige wereld

Hertz had het boek in maart af maar ze heeft twee maanden extra genomen om de gevolgen van de lockdowns erin te verwerken. De aanleiding van het boek was evenwel de opkomst van het populisme, het verlies van gemeenschapsgevoel. Ze sprak met een Amerikaan die de broederschap miste van de tijd dat hij op het spoor werkte en warmte vond bij Trump-manifestaties. Met een Milanese ondernemer die zich een vreemde voelde in de stad en plezier vond in gezellige avonden van de Liga. ‘Ze ervaren de wereld als vijandig.’

Hertz werd begin deze eeuw bekend met De stille overname. De globalisering en het einde van de democratie, een kritiek op de dominante vorm van kapitalisme: het neoliberalisme. ‘Ik voel me meer thuis bij het traditionele kapitalisme met een communautair ethos. Dat vind je in Aziatische landen, in Scandinavië en op het Europese vasteland.’ Ze wijst erop dat Adam Smith, de vader van het liberalisme, weliswaar faam verwierf met de Onzichtbare Hand van de marktwerking, maar ook schreef over moraliteit, over het belang van gemeenschapszin.

Welke rol hebben ondernemers eigenlijk in de samenleving? En welke verantwoordelijkheid? Wat dragen ze bij aan een duurzame, inclusieve samenleving? Forum maakte een korte serie interviews ter gelegenheid van de Bilderberg Conferentie die op 5 februari online plaats vond. Lees ze allemaal op www.vno-ncw.nl/forum 

‘Ik kom uit een geslacht van middenstanders, en waardeer de innovatieve ondernemingsgeest. Het bedrijfsleven is belangrijk, maar overheid heeft de morele plicht in te springen waar de markt faalt. Samen met massa-immigratie, ontkerkelijking, de teloorgang van het vakbondswezen en digitalisering ziet ze neoliberalisme als een van de redenen van vereenzaming en, in het verlengde daarvan, de populistische revolutie. Dat vooral de Angelsaksische landen met populisme te maken hebben, is voor haar geen verrassing.

Interview gaat na de foto verder

Burgers weer samenbrengen

Gevraagd wat de overheid kan doen om burgers weer samen te brengen – het together uit de ondertitel van haar boek, komt ze met concrete voorbeelden. ‘Er is een plaats in België waar eigenaren van leegstaande winkelpanden extra worden belast, een poging om winkelstraten een nieuw leven in te blazen. In Chicago zijn bibliotheken een onderdeel van woningbouwprojecten. De Franse president wil een sociale dienstplicht invoeren zodat tieners uit verschillende sociale milieus met elkaar kunnen optrekken.

‘efficiënte is verleidelijk, maar we vergeten wat verloren gaat’

Speciale vermelding krijgt de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern die bij de rijksbegroting niet alleen kijkt naar de harde BNP-cijfers, maar ook rekening houdt de impact van maatregelen op eenzaamheid, op het welzijn van burgers. In eigen land heeft David Cameron in zijn tijd als premier gesproken over de Big Society, maar daar is weinig van terechtgekomen door de bezuinigingen die nodig werd geacht na de kredietcrisis van 2008. Na 2016 gaat bijna alle politieke aandacht uit naar Brexit, een Engelse uiting van populisme.

In haar jongste boek heeft ze het vooral over hoe belangrijk een goede werkplek is bij het tegengaan van vereenzaming. ‘Eenzame werknemers zijn minder productief, minder gemotiveerd en vertrekken sneller.’ Ze wijst op de nadelen van een open werkvloer. ‘Het gaat tegen je intuïtie in, maar uit onderzoek is gebleken dat mensen liever werken in kleinere ruimten met een beperkt aantal mensen. In een grote zaal zonderen werknemers zich juist af. Een Amerikaanse bank ontdekte dat samen lunchen een positief effect heeft.’

Gesprekken bij de koffieautomaat

Over thuiswerken, een neveneffect van de pandemie, heeft ze twijfels. ‘Het is voor bedrijven aantrekkelijk om nu te gaan bezuinigen op kantoorruimte en mensen te stimuleren om thuis te blijven werken, maar dat lijkt me geen goed idee. Met name voor jongere werknemers zal het de eenzaamheid vergroten en inmiddels is duidelijk geworden dat Zoom niet meer dan een noodmiddel kan zijn. Er gaat niets boven communicatie in persoon. Het belang van simpele gesprekken bij het koffieautomaat is belangrijker dan mensen denken.’

‘Ik sprak laatst met een topman van een Londens advocatenkantoor en die zei niet te kunnen wachten op terugkeer naar kantoor. Zijn collega’s, heeft hij ontdekt, waren ook zijn vrienden.’ Om dezelfde reden vraagt Hertz zich af of de verregaande automatisering, bijvoorbeeld in supermarkten met de zelfscankassa, de juiste strategie is. ‘Efficiëntie en gemak zijn verleidelijk, maar we vergeten vaak wat er verloren gaat, hoe belangrijk een gesprek bij de kassa kan zijn, een aanbeveling van de boekverkoper.’

Het brengt haar op de snel toegenomen macht van sociale media. ‘Het heeft goede kanten, ongetwijfeld, maar de negatieve aspecten overheersen toch. Er was een experiment op Stanford waar de ene helft van de studenten een tijd zonder Facebook en andere sociale media ging leven. Die studenten bleken daarna gelukkiger, minder eenzaam te zijn. Ik vermoed dat je dat kunt doortrekken naar de rest van de bevolking. Wat mij betreft legt de staat de Big Tech-bedrijven strengere regels op, met name om verslaving tegen te gaan.’

Bekijk ook dit interview met Noreena Hertz op CNN

Slim bedrijf loopt voorop

Door de jaren is Hertz regelmatig teleurgesteld geraakt omdat politici en bestuurders hun beloften voor een socialere vorm van kapitalisme niet zijn nagekomen, of niet konden nakomen. ‘Unilevers Paul Polman streefde naar duurzaamheid, verantwoord ondernemen. Maar uiteindelijk waren de aandeelhouders sterker, en die denken vooral aan dividend en kwartaalcijfers. Het besef moet doordringen dat beter zorgen voor personeel, voor consumenten en vooral de wereld zelf winstgevender is op de langere termijn.’

Ze merkt dat er nu echt een mentaliteitsverandering gaande is, binnen bedrijven en onder consumenten. In het afgelopen jaar is het aantal investeringen in ethische investeringsfondsen verviervoudigd en je ziet dat werknemers uit jongere generaties druk proberen uit te oefenen voor een socialer, ethischer bedrijfsbeleid. Een slim bedrijf loopt voorop. Ik denk hierbij aan Cisco, dat werknemers aanmoedigt om aardiger en zorgzamer te zijn, en zelfs collega’s kunnen voordragen die een prijs verdienen.’ Dat soort verhalen, verzekert ze, maken haar boek minder somber dan de titel doet vermoeden.

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen?Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.