Ton Wilthagen: 'De arbeidsmarkt heeft een drastische make-over nodig'

Het kan echt, een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen. Eén die flexibiliteit biedt aan werkgevers én zekerheid aan flexkrachten. ‘We moeten alleen afscheid nemen van zaken die ons dierbaar zijn’, zegt hoogleraar Ton Wilthagen. Maar dan heb je ook wat: een toekomstbestendig sociaal arbeidsbestel. 

De klok tikt, waarschuwt hoogleraar Arbeidsmarkt Ton Wilthagen van Tilburg University. ‘Door de coronacrisis wordt Nederland hard geraakt. Daardoor zie je de kwetsbaarheid van bepaalde groepen in de samenleving ineens veel duidelijker, van flexwerkers, ouderen en mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.’ Een drastische make-over van de arbeidsmarkt is daarom urgent. ‘Een waarbij niemand aan de kant staat. Dat lukt alleen als we met zijn allen next level gaan denken.’ Ondernemers zouden meer moeten kijken vanuit de brede waarden van arbeid. ‘Die draait om véél meer dan loon, productiviteit en het besparen op uitkeringen. Arbeid gaat om meedoen, welzijn, geluk en gezondheid. En dat maken we slecht waar voor grote groepen mensen in de samenleving’, aldus Wilthagen.

Welke rol hebben ondernemers eigenlijk in de samenleving? En welke verantwoordelijkheid? Wat dragen ze bij aan een duurzame, inclusieve samenleving? Forum maakte een korte serie interviews ter gelegenheid van de Bilderberg Conferentie die op 5 februari online plaats vindt. Lees ze allemaal op www.vno-ncw.nl/forum

Het lijkt net alsof ondernemers dat niet zouden willen. Túúrlijk willen ondernemers een meer inclusieve arbeidsmarkt en ze spannen zich er voor in.
‘Zeker. Het is ook niet zo dat werkgevers kwade geniën zijn die niets doen. Maar kijk je puur naar de cijfers, naar de gemiddelde arbeidsparticipatie en de participatie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, dan is het verschil tussen die twee binnen Europa nergens zo groot als in Nederland. Verder zijn we het meest gepolariseerd als het gaat om vast en flex. Daarmee bedoel ik dat we uitzonderlijk zijn in het reguleren van het vaste contract, en extreem in het niet-beschermen van flexkrachten: mensen met een tijdelijk contract, oproepkrachten en zzp’ers. Die krijgen minder betaald, worden als eerste ontslagen als het slecht gaat. Ze hebben geen toegang tot scholing, en worden niet begeleid naar ander werk. De crisis laat zien dat deze groep wordt buitengesloten.’

Wie is Ton Wilthagen?Ton Wilthagen (60) studeerde Sociologie aan de Universiteit van Tilburg en de Universiteit van Amsterdam UvA. Na zijn afstuderen ging hij aan de slag bij verschillende onderzoeksinstituten van de UvA, waarna hij in 1993 promoveerde op overheidstoezicht op arbeidsomstandigheden. Ook deed hij onderzoek naar flexicurity. In 2003 werd Wilthagen hoogleraar institutionele en juridische aspecten van de arbeidsmarkt aan de Universiteit van Tilburg. Daarnaast is hij columnist bij het FD, voorzitter van de Taskforce for Youth Employment van de Europese denktank European Policy Center en lid van de Taskforce Technologie, Onderwijs en Arbeidsmarkt van Brainport Development Eindhoven.

Ondernemers hebben flexibiliteit nodig om te kunnen inspringen op de veranderende samenleving. Ze krijgen te maken met een woud aan regels bij vaste contracten. Het wordt werkgevers niet makkelijk gemaakt.
‘Klopt, dat is ook een deel van de tragedie van ons huidige sociale model. We zagen in de afgelopen twintig jaar drie wetswijzigingen voorbijkomen: de Flexwet in 1999, de wet Werk en zekerheid in 2015 en meest recent de wet Arbeidsmarkt in balans. Allemaal met als doel een goede balans te vinden tussen flexibiliteit en zekerheid. Maar wat er vooral gebeurde, is meer flexibiliteit toestaan. Tegelijkertijd is het vaste contract onaantrekkelijker gemaakt. Denk aan een UWV dat vooraf ontslagen toetst, of dat je als werkgever twee jaar loon doorbetaalt bij ziekte – heel bizar, dat bestaat nergens anders ter wereld. Als er daarnaast ook mogelijkheden zijn voor payrolling en het inhuren van oproepcontracten, ja, dan is de keuze als werkgever snel gemaakt. Maar zeg je vervolgens: we gaan alleen flexmensen inzetten en we investeren in niemand? Nee, met die denkwijze halen we de toekomst niet.’

U heeft vast een oplossing.
‘Ja, zorg enerzijds voor flexibiliteit voor werkgevers en anderzijds voor zekerheid voor arbeidskrachten. Denemarken kent een soepel ontslagrecht, maar ook scholingsfondsen voor álle werkenden. En landen als Zweden en Finland kennen transitiefondsen voor mobiliteit over sectorgrenzen. Het geld wordt gespaard door werkgevers en vakbonden. Maar je kunt in Nederland bijvoorbeeld ook een universeel fonds opzetten met belastinggeld, vanuit het principe dat iedereen recht heeft op scholing en dat iedereen dus meebetaalt.’ 
‘In Denemarken staat werkzekerheid centraal. Bij ons draait het om baanzekerheid, in hetzelfde bedrijf, in dezelfde sector. In Nederland is een vast contract nodig om een hypotheek te regelen, of toegang te krijgen tot het pensioenstelsel. Veel te rigide allemaal.’

Interview gaat na de foto verder.

Ondernemers zouden meer over de muren van hun sector moeten kijken.
‘Ik ga niet iemand opleiden voor de concurrent, zeggen werkgevers hier. Maar als iedereen zo denkt, hebben we een probleem. Dan is er geen doorstroming mogelijk op de arbeidsmarkt. Nu, tijdens de crisis, worden we met onze neus op de feiten gedrukt. Het blijkt niet makkelijk om mensen uit de luchtvaart – een sector met weinig vraag naar arbeid – onder te brengen bij bedrijven in de installatiebranche.’

‘Je moet als werkgever en werknemer het beste uit elkaar halen’

‘Kijk over de grens voor inspirerende voorbeelden. In België kunnen verschillende werkgevers onderling een of meer werknemers met elkaar delen. Ze hoeven diegene niet op te knippen in verschillende arbeidscontracten. Met name fijn voor mkb’ers, die vaak geen grote stafafdelingen hr hebben. Het biedt flexibiliteit en bespaart kosten.’ 
‘Alles draait om wederkerigheid. Je moet als werkgever en werknemer het beste uit elkaar halen. Dus waarom niet je medewerkers meer emanciperen? Geef ze zeggenschap in hun rooster, laat ze meedenken over de koers van het bedrijf. Mensen zijn privé veel ondernemender dan je denkt. Kijk maar op Marktplaats, de handeltjes die daar gedreven worden. Stimuleer autonomie op de werkvloer, en bind zo de mensen aan je.’

Er komt veel op het bordje van de werkgevers terecht.
‘Dat is niet mijn intentie. Mijn pleidooi is er vooral één voor goed werkgeverschap. Zorgen voor meer inclusie in de arbeidsmarkt is inderdaad niet iets wat alleen werkgevers moeten oplossen. De overheid zou werkgevers niet met zoveel regels moeten opzadelen. Het maakt Nederlandse ondernemers risico-avers. Ondernemers zitten alleen maar te puzzelen: ik moet volgens de Participatiewet iemand aannemen voor wie ik eigenlijk geen passend werk heb, maar als ik het niet doe, krijg ik een boete. Dat werkt niet. Er zijn banenafspraken tussen sociale partners en de overheid, maar dat is een te smalle rijbaan naar een inclusieve arbeidsmarkt.’
‘Er is zoveel werk dat nu nog geen baan is. Er zijn 1,3 miljoen eenzame ouderen, en tegelijkertijd een onbenut arbeidspotentieel van 1,2 miljoen mensen. Waarom zeggen we niet: we gaan een bv Tweezaamheid opzetten, zodat mensen die nu niet werken, activiteiten opzetten om die chronische eenzaamheid te verhelpen. Leg verbindingen, wees creatief.’

‘We hebben een arbeidsmarkt gecreëerd die social waste produceert’

‘Waar het werkgevers nog wel aan ontbreekt, is het inzicht dat talent gewoon op straat te vinden is. Talent dat je altijd op enigerlei manier kunt inzetten. De aanpak van open hiring laat dat zien. We hebben nu een arbeidsmarkt gecreëerd die social waste produceert. We schrijven mensen af. Dit is niet de situatie waarmee je de volgende twintig jaar wilt ingaan.’

Het klinkt wel treurig allemaal.
‘Oh, maar ik ben een heel optimistisch-kritisch mens. Je moet wel de realiteit onder ogen zien en in de polder niet om de hete brei heen blijven draaien. Pas dan kun je kijken naar nieuwe perspectieven. We moeten regels rondom werk, inkomen en sociale zekerheid moderniseren. Niet blijven hangen in oude credo’s. Vakbonden die een vast contract regelen voor hun leden als hoogst haalbare doel zien. Bedrijven die zeggen: we hebben flexibiliteit nodig, anders lukt ondernemen en concurreren niet. We moeten met zijn allen af van de mindset dat sociale cohesie en efficiency tegengesteld zijn. Ingewikkelde regels moeten worden geschrapt. We moeten samen naar een arbeidsmarkttransitie, naar een duurzame manier van werk. Daar is een andere manier van denken en doen voor nodig. En het vergt dat we afscheid nemen van een aantal zaken die ons heel dierbaar waren tot nu toe. Elk einde is een nieuw begin.’

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.