Help, ik ben gehackt: hoe ga je om met een moreel dilemma (en hoe niet)?

Bestuurders komen graag daadkrachtig over. Des te overtuigender een bestuurder een besluit presenteert, des te groter de acceptatie. Maar met morele dilemma’s werkt dat niet, omdat er conflicterende normen en tegenstrijdige belangen in het spel zijn. Hoe ga je daar in de praktijk mee om? Een korte gids.

 

‘Hét morele kompas bestaat niet’, zegt hoogleraar corporate governance Mijntje Lückerath-Rovers, die het boek Morele dilemma’s in de boardroom publiceerde. Morele normen kunnen conflicteren, dat maakt het lastig, maar ook interessant. In een moreel dilemma is het niet meteen duidelijk wat de juiste keuze is. Een voorbeeld: diefstal wordt door veel mensen afgekeurd op morele gronden. Het is immers niet eerlijk iemands eigendom afhandig te maken. Maar als het een hongerige arme zwerver betreft die een brood steelt, dan verdedigen veel mensen dat met het argument dat honger erger is dan een kleine diefstal.

Dealen met dilemma’sDit artikel komt uit de Bilderbergspecial die de redactie van Forum maakte in aanloop naar de Bilderbergconferentie. Onderwerp is dealen met dilemma’s. Hoe kies je als je moet kiezen, maar dat niet al te makkelijk gaat? Welke belangen en afwegingen spelen dan een rol? Hoe maak je dan een keuze? Meer artikelen uit dit nummer vind je onderaan de pagina.

Ook bestuurders en commissarissen worden regelmatig geconfronteerd met morele dilemma’s. Moet een goed presterende directeur ontslagen worden vanwege grensoverschrijdend gedrag? Is het verantwoord om losgeld te betalen aan hackers die je it-systemen gijzelen? In de afweging bij dit soort morele dilemma’s spelen volgens Lückerath-Rovers twee zaken een rol: de soms conflicterende, maar ook subjectieve morele normen en de wisselende gevolgen en tegenstrijdige belangen van de belanghebbenden bij het besluit. Reputatie-expert Frank Peters, auteur van het boek Het juiste doen als niemand kijkt, benadrukt dat beslissingen rond morele dilemma’s impact hebben op al je stakeholders. Dat vraagt om moreel leiderschap dat ‘altijd gestoeld moet zijn op respect en begrip voor de omgeving’.

 

De vraag is: hoe pak je dat als bestuurder of toezichthouder in de dagelijkse praktijk aan?

 

Help, een moreel dilemma!

Je bent ceo van een multinational en wordt ‘s ochtends vroeg wakker. Je telefoon ligt trillend op je nachtkastje. Als je je leesbril hebt gevonden zie je dat je zeven oproepen gemist hebt. De it-systemen blijken gehackt. Niemand kan werken. De operatie die normaal 24/7 doordraait, ligt stil. De hackers eisen 1 miljoen euro losgeld, te betalen in bitcoins. Het is crisis. Betalen of niet? ‘Dit is een moreel dilemma’, appt een collega-bestuurder wanhopig. Een crimineel businessmodel in stand houden of de continuïteit van je bedrijf riskeren?

Wat te doen als je wordt overvallen door een moreel dilemma?

In de eerste plaats is het belangrijk te herkennen en erkennen dat het überhaupt om een moreel dilemma gaat. Weersta de neiging om op basis van intuïtie of emotie snel een besluit te nemen. Niet dat dat per se verkeerd hoeft te zijn, maar een zorgvuldige en rationele afweging van de verschillende belangen kan tot nieuwe inzichten en betere besluitvorming leiden. Dwing jezelf dus om vanuit meerdere perspectieven naar het dilemma te kijken. Laat je tegenspreken, want veel raden van bestuur hebben te maken met tunnelvisie. Ben niet zo arrogant om te denken dat je zelf alle kennis in huis hebt en alle perspectieven kunt doorgronden. Betrek anderen bij de analyse van het dilemma. Een divers bestuur betaalt zich in deze situatie dubbel en dwars uit. Zitten er nog steeds alleen maar grijze witte mannen in je bestuur? Mobiliseer dan mensen op basis van hun expertise, niet op basis van hun hiërarchische positie. Of nodig een filosoof uit. Vraag je af wat je moeder zou vinden. De praktijk wijst uit dat als een diverse groep mensen een dilemma krijgt voorgelegd, de verdeeldheid aanvankelijk groot kan zijn. De ene helft oordeelt bijvoorbeeld dat het betalen van losgeld aan hackers principieel onjuist is, terwijl de andere helft vooral oog heeft voor de schade die het datalek kan veroorzaken. Mensen zijn vaak verbaasd om te ontdekken dat anderen tot een compleet ander oordeel komen dan zijzelf. Sta daar voor open en leer ervan. Des te zorgvuldiger het proces, des te helderder de overwegingen en des te beter over de besluitvorming gecommuniceerd kan worden.

 

Ben niet zo arrogant om te denken dat je zelf alle kennis in huis hebt

 

Niet te juridisch

Het is prima om adviseurs en advocaten te betrekken. Maar waak ervoor dat de besluitvorming heel erg juridisch wordt aangevlogen, of alleen maar wordt gedreven door de angst voor reputatieschade. Het doel van het communiceren van je besluit is niet om je gelijk te halen. Het doel is het dilemma toe te lichten en begrip te kweken voor de nuance, want een dilemma gaat om conflicterende normen en tegenstrijdige belangen. Het is onmogelijk om het voor iedereen goed te doen. Daarom: leg uit. Communiceer intern, maar ook extern. De luiken dichtgooien is het laatste wat je moet doen, want bedrijven die niet communiceren krijgen er het hardst van langs in de publieke opinie. Treed de media tegemoet met de hoofdboodschap dat je te maken hebt met een dilemma. Beschrijf de nuance en de afwegingen die hebben geleid tot het moeilijke besluit dat je genomen hebt.

 

Hoe bereid ik de organisatie en mezelf voor?

Ben je geschrokken van het morele dilemma waar een bevriende ceo onlangs mee te maken kreeg? Wil je een chaotisch proces, slechte besluitvorming en schadelijke beeldvorming voorkomen? Goed nieuws, want je kunt je voorbereiden. Dé manier om je te prepareren op morele dilemma’s is volgens Lückerath-Rovers het organiseren van trainingen en workshops. Dat is in de eerste plaats een goede manier om de kernwaarden van je bedrijf handen en voeten te geven, want wat betekenen de universele kernwaarden ‘transparantie’ en ‘integriteit’ eigenlijk precies in de dagelijkse praktijk van jouw organisatie? Bij het oefenen met mogelijke dilemma’s zijn zulke kernwaarden en de purpose een belangrijk richtsnoer in de analyse van de situatie. Door te oefenen geef je ze inhoud.

 

Moreel oordeel

De waarde van trainingen zit ‘m in het feit dat je leert dat er meer perspectieven zijn dan je zelf kunt bedenken. Mensen kunnen langs twee lijnen tot een moreel oordeel komen, beschrijft Lückerath-Rovers in haar boek. Ten eerste aan de hand van de beginselenethiek. Daarbij zijn morele principes als rechtvaardigheid, gelijkheid en eerlijkheid leidend. Het gaat om universele principes die moeten worden toegepast, ongeacht de gevolgen. In het voorbeeld van de hackers kom je dan tot de conclusie dat je uit principe géén losgeld betaalt. Daar tegenover staat de utilitaristische ethiek, die erop is gericht besluiten te nemen die het nut, welzijn en geluk vergroten voor zoveel mogelijk mensen. Neem je deze ethiek als uitgangspunt, dan kan betalen van losgeld te verdedigen zijn, omdat je de negatieve gevolgen voor de belanghebbenden wil minimaliseren. Beide vormen van oordeelsvorming kunnen waardevol zijn. Mocht je geconfronteerd worden met een groot moreel dilemma, dan ben je na een aantal trainingen al gewend om vanuit verschillende perspectieven naar het dilemma te kijken.
Hou het wel pragmatisch. Het is prima om concepten en theorieën erbij te pakken, maar uiteindelijk moet jij als bestuurder in het televisiejournaal of op de voorpagina van de krant uitleggen wat het dilemma was en waarom het bedrijf tot een bepaald besluit is gekomen. Denk na over welke kop een journalist boven een artikel zou kunnen zetten op basis van je verhaal. Het besluitvormingsproces moet zorgvuldig zijn, en daarbij kunnen allerlei theorieën helpen, maar het resultaat moet je in gewone mensentaal kunnen uitleggen. Denk gedurende het proces vanuit dat communicatieve eindpunt, dat geeft richting.

 

Het resultaat moet je in gewone mensentaal kunnen uitleggen

 

Ook die doelgerichtheid kun je oefenen. Morele dilemma-trainingen zijn vaak ook heel leuk om te doen. Omdat het om zeer wezenlijke zaken gaat, leren collega’s elkaar veel beter kennen. Het levert uitstekende teambuilding op, en dat is een mooie bijvangst.
Zulke oefensessies maken ook duidelijk dat het definiëren van missies, visies en kernwaarden niet genoeg is. Kernwaarden moeten besproken en bediscussieerd worden om betekenis te krijgen. Alleen dan worden ze onderdeel van de cultuur. Handel zelf als leider conform de invulling en de interpretatie van de kernwaarden. Want als het bij mooie praatjes blijft, dan verlies je je geloofwaardigheid. En dat is funest als je effectief wil communiceren hoe je met een dilemma bent omgegaan.

Casus: losgeld betalen aan hackers?

Hoe kom je überhaupt aan 1 miljoen euro in bitcoins, vraag je je af terwijl je naar kantoor rijdt. En ben je bereid om toe te geven aan die eis. Je gevoel zegt: betalen en zo snel mogelijk afrekenen met deze crisis, zodat iedereen weer aan het werk kan. 1 miljoen euro is veel geld, maar het brengt de continuïteit niet in gevaar, in tegenstelling tot een bedrijf dat noodgedwongen langere tijd stilligt. Eenmaal op kantoor, tijdens het inderhaast belegde crisisberaad met de raad van bestuur, blijkt dat de meeste aanwezigen willen vasthouden aan het principiële standpunt dat er géén zaken worden gedaan met een criminele organisatie. Als alle bedrijven en instellingen die gehackt worden het betalen van losgeld áltijd categorisch zouden afwijzen, dan zou het businessmodel van de cybercriminelen snel verdwijnen.

 

Introvert expert

Je toont begrip voor het principiële standpunt, je ziet steeds meer mensen knikken en de morele juistheid ervan accepteren, maar je geeft het woord aan de introverte digitale expert, van wie je vermoedt dat zij er anders over denkt. Zij vertelt dat de overheid ook principieel tegen het betalen van losgeld is, en dat het ministerie van Justitie overweegt om verzekeraars te verbieden dat losgeld te vergoeden. Dat verbod is er echter nog niet. Dan behandelt ze een aantal voorbeelden van eerdere hacks. In februari worden bijvoorbeeld de systemen van de NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) gehackt. Ze besluiten ‘uit principe’ niet in te gaan op de eis van de criminelen om losgeld te betalen. De Universiteit Maastricht daarentegen besluit dat wél te doen. Het utilitaristische argument is dat jaren onderzoekswerk verloren dreigt te gaan en dat de continuïteit van het onderwijs op het spel staat. Aanvankelijk communiceert de universiteit niet dat het losgeld heeft betaald, aldus de digitale expert, maar nadat universiteitsblad De Observant er melding van maakt, bevestigt het bestuur de transactie. De Universiteit Maastricht revancheert zich op communicatief vlak door een symposium te organiseren over de hack, de gemaakte afwegingen en de besluitvorming.

 

je geeft het woord aan de introverte digitale expert

 

Daarmee heeft de organisatie begrip weten te kweken voor het besluit. Dan nog een laatste opmerking, zegt de expert. We zijn te grazen genomen door de Russische hackersbende LockBit. Dat zijn geen lieverdjes, maar ze hebben wel de reputatie ‘betrouwbaar’ te zijn. Na betaling van het losgeld geven ze altijd alle systemen weer vrij, en komen niet terug met nieuwe eisen. Oké, zeg je dan, het principiële argument is helder. De potentiële schade is me inmiddels ook duidelijk, want als we de productie van onze fabrieken niet binnen drie weken kunnen opstarten, komen we in de financiële problemen. Wij hebben een verantwoordelijkheid naar onze medewerkers, die willen hun salaris blijven ontvangen en willen niet dat privacygevoelige data, zoals rekeningnummers en BSN-nummers op straat komen te liggen. We hebben ook een verantwoordelijkheid naar onze klanten, die op onze producten rekenen. En we hebben een verantwoordelijkheid naar onze aandeelhouders, die rendement op hun investering verlangen. Dank voor het meedenken, ik wil de raad van commissarissen meenemen in het dilemma en dan een besluit nemen.

 

De hier beschreven situatie is fictief, maar is deels ontleend aan de casus over het morele dilemma van de Universiteit Maastricht, die uitvoerig wordt beschreven in het boek van Lückerath-Rovers.

 

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.