Afstappen van Russisch gas: hoe realistisch is dat?

Rusland ligt onder vuur door de oorlog met Oekraïne én is een belangrijke gasleverancier in de wereld. Wat nu als Rusland de gaskraan dichtdraait voor het kritische Westen? Op zoek naar een alternatief.

De oorlog in Oekraïne drukt Nederland – en eigenlijk heel Europa – met de neus op de feiten: we zijn zwaar afhankelijk van Russisch gas. Dat plaatst ons voor een dilemma, want met elke kubieke meter gas die we inkopen, spekken we de Russische oorlogskas. Maar kunnen we wel zónder Russisch gas? En wat als Vladimir Poetin besluit – als tegenmaatregel tegen Nederland en de andere Europese lidstaten – de gaskraan dicht te draaien?

Hoe groot is de kans dat de gaskraan echt dichtgaat?

Rusland is van de inkomsten van gasleveranties afhankelijk. En zeker in oorlogstijd is geld hard nodig. Rationeel gezien zal Rusland wel twee keer nadenken voor het gas wordt ingezet als strategisch middel in de oorlog. Maar hoe rationeel is Rusland en in het bijzonder Poetin? De aanval op Oekraïne hadden ook weinigen voor mogelijk gehouden. Het kan dus zeker geen kwaad om die afhankelijkheid van Rusland af te bouwen. Want elke ondernemer weet dat je niet afhankelijk moet zijn van één klant of leverancier.

Hoe afhankelijk zijn we dan van Russisch gas?

Nederland leunt voor 20 procent van het gasgebruik op Rusland. Voor andere Europese landen geldt een groter aandeel, zoals voor Duitsland (60 procent). Dus ‘ons’ probleem valt wel mee, zou je kunnen denken. Maar zo moet je er niet naar kijken, zegt Jilles van den Beukel, energiedeskundige bij het Haags Centrum voor Strategische Studies (HCSS). ‘De EU is in zijn geheel voor 40 procent afhankelijk van Russisch gas, en dáár gaat het om. Want er is één Europese gasmarkt. Als Duitsland een hogere prijs biedt aan Rusland, gaat het gas naar Duitsland. Of Nederland moet nog meer bieden.’ En dat gaan ondernemers natuurlijk ook merken. Er zijn nu al bedrijven die een deel van hun productie afschakelen omdat ze de huidige gasprijs niet meer kunnen betalen.

Goed, we moeten op zoek naar alternatieven voor Russisch gas. Zijn die er?

Niet zo 1-2-3. Gas moet via pijpleidingen worden vervoerd, dus dat beperkt de mondiale opties. In vloeibare vorm – LPG – kan gas ook per schip worden aangevoerd. Maar de LNG-markt is een lastige. LNG is vooralsnog een dure optie. Europa concurreert met Azië om LNG uit onder meer de Verenigde Staten. Aziatische landen hebben meer dan Europese landen de neiging om langetermijncontracten af te sluiten, dus die zitten er voorlopig nog warmpjes bij. De capaciteit om gas vloeibaar te maken beperkt.

‘Nu al schalen bedrijven hun productie af vanwege hoge gasprijzen’

Nou, LNG-fabrieken bouwen dus!

Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Het bouwen van een fabriek kost al gauw 5 jaar en is duur. Fabrieken worden veelal gebouwd in een periode dat gas een hoge prijs heeft. Nu dus. Maar 5 jaar geleden was dat niet zo, dus momenteel worden er weinig fabrieken opgeleverd.

Zelf meer gas oppompen?  

In Nederland denk je dan meteen aan Groningen. En dan ook meteen weer niet. De gaswinning in Groningen wordt juist afgebouwd. Het zal heel moeilijk uit te leggen zijn aan de bevolking van Groningen dat de winning tijdelijk weer wordt opgeschroefd. Al vindt twee derde van de Nederlanders dat de gaskraan in Groningen best weer open mag. Aan de kant van de overheid en de aandeelhouders van de NAM – Shell en Exxon – is het enthousiasme ook niet groot. De duur en de kosten van schadeherstel en versterking van huizen in Groningen loopt nu al uit de hand. Niemand zit erop te wachten dat die problemen nóg groter worden.

Er zit elders toch ook nog wel gas in de grond?

De gasvelden elders in Europa zijn niet groot genoeg om in de behoefte te voorzien. We hebben zelf ook nog wat kleinere velden, die kunnen wat soelaas bieden. Maar dat is niet van vandaag op morgen. ‘De vergunningsprocedures in Nederland nemen abnormaal veel tijd in beslag’, zegt Van den Beukel. ‘Zeven jaar tegen drie jaar elders. Bovendien heeft het ministerie van Economische Zaken en Klimaat nog maar weinig ambtenaren zitten op het gasdossier, en dat werkt ook vertragend. Veel ambtenaren houden zich nu bezig met de energietransitie.’

Is schaliegas een optie?

Dat ligt maatschappelijk moeilijk. Er zijn veel zorgen over de mogelijke negatieve gevolgen van het boren naar gas dat is opgesloten in gesteente (schalie). In de Verenigde Staten is meer ervaring opgedaan met schaliegas. De Amerikaanse bodem is daar ook meer geschikt voor en de kosten zijn veel lager. Dus dan zou je, als de Amerikanen het niet zelf nodig hebben, dit gas kunnen importeren. Alleen moet je er dan eerst vloeibaar gas van maken. En stuit je weer op het LNG-probleem.

Oké, geen gas dus. Terug naar kolen?

We hebben nog wat werkende kolencentrales, dus dat zou kunnen. Ware het niet dat die pas op last van het kabinet zijn overgeschakeld op een maximum van 35 procent van hun capaciteit. Dat heeft natuurlijk te maken met de CO2-uitstoot die naar beneden moet. Je zou er op basis van ‘nood breekt wet’ voor kunnen kiezen om die maatregel tijdelijk weer terug te draaien. Maar dan neem je op de koop toe dat de CO2-uitstoot weer toeneemt, en op dat gebied doet Nederland het toch al niet zo best. Wordt het stikstofprobleem ook weer groter.

Wat houden we dan nog over? Kernenergie?

Kerncentrales stoten geen CO2 uit, dus het langer openhouden van Borssele behoort zeker tot de mogelijkheden. Het zou ook helpen als België en Duitsland hun centrales openhielden. Het kabinet heeft daarnaast in het coalitieakkoord de bouw van nieuwe kerncentrales geopperd. Zo’n centrale bouwen kost wel 10 tot 15 jaar. Misschien op de lange termijn een optie, maar niet om op korte termijn een alternatief te zijn voor Russisch gas.

Zo houden we weinig over. Er is toch wel íets wat we kunnen doen?

Ja hoor. Kijken waar je energie kunt besparen en ondertussen de energietransitie versnellen. Nederland zet vooral in op wind- en zonne-energie, en op de langere termijn waterstof. Meer wind en zon zou op de korte termijn kunnen, maar er zit wel een addertje onder het gras. Gascentrales vormen een back-up voor als het onvoldoende waait en er geen zon is. Waterstof kan die rol uiteindelijk overnemen, aangezien je energie uit wind en zon kunt opslaan in waterstof, en dat later omzetten in stroom. Tot die tijd blijft gas dus belangrijk als een overgangsenergiebron, ook voor Nederland.

Voorlopig zijn we dus nog niet van het gas af?

Nee. Toch zegt Van den Beukel, naar eigen zeggen een ‘fossiele’ man met meer dan 25 jaar ervaring bij Shell, dat we voor de energietransitie moeten gaan. ‘De oorlog in Oekraïne kan juist een boost geven.’ Hij benadrukt wel realisme over het tijdpad. ’87 procent van ons energiegebruik is nog steeds fossiel. Je kunt dus niet tegen energiebedrijven en de industrie zeggen: stop maar met fossiel. Dat betekent dat je de infrastructuur voor fossiel voorlopig in stand moeten houden, al is het maar op minimum niveau.’  

Het is een delicaat evenwicht. Als landen hun gasproductie te snel afbouwen neemt de hoeveelheid gas in de wereld af, sneller dan de vraag naar gas afneemt. Dus gaat de gasprijs verder omhoog. Van den Beukel: ‘Dat zie je nu op een andere manier ook met het Russische gas. Dat stroomt nog gewoon, maar de prijs stijgt puur op basis van de inschatting van het risico dat het straks niet meer stroomt.’

Ook EU komt in actieDe Europese Commissie heeft deze week een plan gepresenteerd om de Europese afhankelijkheid van Russisch gas voor 2030 af te bouwen. Dat moet onder meer gebeuren door het ‘diversifiëren’ van de gasaanvoer met LNG, biomethaan, waterstof en gas uit andere landen. In april komt de Commissie met een voorstel om lidstaten te verplichten om hun gasvoorraden elk jaar voor minimaal 90 procent te vullen. Daarnaast moet de energietransitie versneld worden, onder andere door zonne-energie op daken en de inzet van warmtepompen op te schalen. De vergunningsprocedures voor de ontwikkeling duurzame energiebronnen moeten versimpeld en versneld worden. Er komen ook meer mogelijkheden voor lidstaten om bedrijven en burgers te beschermen tegen al te hoge prijsstijgingen. Lidstaten kunnen liquiditeitssteun geven aan bedrijven die geraakt worden door de hoge energieprijzen die worden veroorzaakt door de Russische invasie. De Commissie stelt voor om deze maatregelen te betalen via belasting op winst uit duurzame energie en met inkomsten uit het ETS-systeem voor uitstootrechten.

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.