Hoe laagwater de binnenvaart laat vastlopen (letterlijk)…

Drempels in de Nederlandse rivieren, smalle vaargeulen en een overheid die de waterstand niet goed op peil houdt. Alsof laagwater al niet erg genoeg is voor de binnenvaart. Er moet nu iets gebeuren, zegt Robert Kasteel namens de binnenvaartsector. ‘Pas in 2028 is veel te laat.’

Een binnenvaartschip vaart op de Waal. Het is laagwater, maar het vaartuig heeft voldoende ruimte onder de kiel. Dan voelt de schipper dat haar vaartuig naar beneden wordt gezogen en er klinkt een schurend geluid van beneden. Met een schok komt het schip tot stilstand. Na secondes van schrik schiet door haar hoofd: Heb ik stenen geraakt of heb ik mazzel en was het zand? Het kan het verschil zijn tussen schade en met de schrik vrijkomen. Dit klinkt als het begin van een film, maar voor de Nederlandse binnenvaart is het een reëel scenario. Vooral op de Waal en de IJssel. Daar zijn door bodemerosie ‘drempels’ van grind of steen op de bodem gekomen en in combinatie met de lage waterstand van de laatste jaren, vormen die een gevaar voor de scheepvaart.

Laagwater berucht bij Nijmegen

‘Bodemerosie is echt een probleem geworden’, zegt Marleen Buitendijk van branchevereniging voor schippers BLN Schuttevaer. ‘Een schip raakt makkelijker een harde laag als gevolg van deze bodemslijtage. Zo’n harde laag bestaat vaak uit stortsteen, bedoeld om de rivier op z’n plek te houden of omdat er kabels en gasleidingen onder de rivierbodem liggen. Soms is de harde laag door natuurlijke omstandigheden ontstaan. Doordat de rivierbodem erodeert en de harde delen niet mee slijten, ontstaan ondieptes in de rivier die een gevaarlijk obstakel kunnen vormen voor de scheepvaart. Bij Nijmegen ligt zo’n beruchte harde laag.’

Waarom schepen daar sneller de bodem raken en naar beneden gezogen worden, komt door een natuurkundig fenomeen, de wet van Bernoulli. ‘We noemen deze ‘zuiging’ in scheepvaart squat’, legt Buitendijk uit. ‘Squat is een hydrodynamisch effect waarbij een schip meer inzinkt in smal, ondiep vaarwater. De drempels die in de rivier ontstaan als gevolg van bodemerosie zijn daardoor ook de plaatsen waar schepen het meest de bodem raken.’

‘de bodem in waal en ijssel ligt ruim 1 meter lager dan 100 jaar geleden’

‘De bodem in de Waal en IJssel ligt nu door bodemerosie ruim een meter lager dan 100 jaar geleden’, zegt Alphons van Winden. Hij is een van de directeuren van adviesbureau Stroming en betrokken bij projecten om de bodemslijtage te verminderen. En daar vormen niet alleen bodemverharding en de beschermingslagen van buizen en leidingen obstakels, benadrukt Van Winden. Ook de sluizen. ‘Een sluisbak is van beton, die zakt niet mee. Daardoor is bijvoorbeeld de sluis naar het Twentekanaal bij heel laag water nu al niet meer goed toegankelijk. En ook steden aan het water ondervinden schade. De havenfronten in Nijmegen en Arnhem zijn verzakt omdat het water onder de kademuren stroomt en daar zand onder weghaalt.’

Meer zorgen over laagwaterOok drinkwaterbedrijven maken zich zorgen over de aanhoudende droogte en de lage (grond)waterstanden. Branchevereniging Vewin sluit zich aan bij een brandbrief van 170 wetenschappers in dagblad Trouw om radicaal te verduurzamen. Langdurige droogte zal leiden tot verdere druk op de toch al beperkte zoetwatervoorraden, aldus Vewin. Omdat ook de waterhuishouding verandert in de landen waar de rivieren hun oorsprong hebben, zien drinkwaterbedrijven de toevoer van het rivierwater verminderen. Daar komt bovenop dat de concentratie van schadelijke stoffen in het rivierwater toeneemt bij lage waterstanden.

De oorzaak van het probleem is dus eigenlijk eenvoudig en de oplossing in principe ook: zand storten in de weggesleten delen. Maar het is ondoenlijk om honderden kilometers vaarweg tussen die drempels machinaal op te vullen. In 2018 en 2019 is daarom 50.000 ton grind bij Lobith in de Rijn gestort, in de verwachting dat de stroming het op de juiste plaats neerlegt. ‘En dat gaat redelijk goed’, zegt Van Winden. ‘Het grind ligt al bij Nijmegen.’

Wil je wat meer uitleg over de problemen met laagwater? Bekijk dan dit filmpje (vanaf 2 minuut 45 seconden)

Waterpeil in 2028 aanpassen te laat

Het is problematiek die acuut volle aandacht nodig heeft, vindt Robert Kasteel, voorzitter van het Centraal Bureau voor Rijn- en Binnenvaart (CBRB). ‘Nederland voldoet al jaren niet aan de internationale afspraken over het op peil houden van de waterwegen. We komen nu standaard een halve meter water tekort. Rijkswaterstaat wil daar wel wat aan doen, maar volgens hun plannen is dat pas in 2028. Dat vinden wij veel te laat. Er moet meer prioriteit komen om vooral de problematiek van die harde laag aan te pakken.’

‘laagwater heeft de Duitse en Nederlandse economie 2,8 miljard euro schade opgeleverd’

De laatste jaren wordt de situatie voor de binnenschippers allen maar nijpender. De langdurige droogteperiodes veroorzaken een extra lage waterstand. Zo zaten bijvoorbeeld vorig jaar een aantal binnenschepen vast in de haven van Deventer omdat zij niet meer door de sluis konden naar de IJssel. Nederland heeft op dit moment te maken met het hoogst gemeten neerslagtekort voor deze tijd van het jaar.

Eindelijk vertrekken. Na 4,5 week vast te zitten in de haven van Deventer is de sluis weer geopend. RTV Deventer maakte er een mooie reportage over. Kijk maar

Dat is een probleem voor een groot deel van het bedrijfsleven en de hele Nederlandse economie, benadrukt Kasteel. ‘De Rijn is de moederrivier waar het vrachtvervoer van Midden-Europa op drijft. Zo’n 30 procent van het goederenvervoer gaat over het water. De Erasmusuniversiteit heeft eerder dit jaar berekend dat het lage water van 2018 zo’n 2,8 miljard euro schade heeft opgeleverd voor de Duitse en Nederlandse economie. Er moeten op korte termijn meer middelen vrijgemaakt worden om de rivieren bevaarbaar te houden. Als rivieren ondieper worden, kunnen schepen minder beladen worden. Die goederen wil je niet allemaal op de weg en het spoor heeft nu al geen capaciteit beschikbaar. Het kabinet zet zelfs uitdrukkelijk in op van weg naar water, niet omgekeerd.’

Laagwater wordt een groter probleem

In de Waal liggen de hindernissen grofweg van de Duitse grens tot Tiel en in de IJssel tot aan Deventer. Er zijn beruchte harde ondiepten bij Erlecom, Nijmegen en Sint-Andries. Alle sluizen en stuwen vormen inmiddels een potentiële hindernis. Daarnaast liggen er tientallen kabels en gasleidingen onder een dun laagje zand waar niet meer gebaggerd kan worden. Het gaat om zoveel locaties dat je dat niet met losse projectjes kun aanpakken, zegt Alphons van Winden, dat moet je integraal doen.

Hoe laagwater op de Rijn is? Kijk maar mee met binnenvaartschipper Cornelis Bernouw (Prinsenland)

De beste oplossing is, in de ogen van Van Winden, om de rivier minder snel te laten stromen. Minder stroming is minder slijtage aan de bodem. En als rivierwater niet snel wegstroomt, gaat het peil omhoog. Tot slot is het ook nog eens goed voor de grondwaterstand. ‘Een rivier die extreem laag staat, zoals tijdens de laatste zomers, zuigt grondwater naar zich toe’, legt Van Winden uit. ‘Water dat snel uit de regio richting zee stroomt. Als we de uiterwaarden weer meer gaan benutten voor de rivier, haalt dat de vaart uit de onderstroom. Het is on-Nederlands om te zeggen, maar er moet binnen vijf jaar eerder substantieel geld naar laagwaterbescherming dan naar hoogwatermaatregelen.’

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen?Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.