De mobiele telefoon zouden we nooit gehad hebben als wetenschappers niet gewoon hun interesses hadden gevolgd. Daar is hoogleraar en Nobelprijswinnaar Ben Feringa van overtuigd. ‘Denk je echt dat de onderzoekers die naar de transistor zochten eind jaren 40, dat deden omdat ze de iPhone wilden uitvinden?’ Nu staat tot zijn schrik het Europese onderzoeksprogramma op losse schroeven. En dat zou weleens vergaande gevolgen kunnen hebben.
U maakt zich ongerust over de toekomst van fundamenteel onderzoek in Europa. Waarom?
'Er is lang onderhandeld over het onderzoeksbudget in Horizon Europe, het wetenschapsprogramma van de EU tot 2027. Daarin was meer budget gereserveerd om de wetenschap te versterken. In verband met de teruglopende inkomsten door de Brexit is over het budget opnieuw onderhandeld. Een aantal landen is daar heel stevig ingegaan en in het bijzonder Nederland was erg halsstarrig. Het resultaat is dat er 7 miljard euro is gekort op onderzoek en wetenschap. Nu vrees ik dat te makkelijk geld voor fundamenteel onderzoek naar toegepast onderzoek gaat. Dat is óók heel nodig, maar het is wel geld dat een andere bestemming had. Die koek moet echt groter.'
Wie is Ben Feringa?Ben Feringa (1951) is chemicus en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 2016 won hij de Nobelprijs voor de Scheikunde, samen met Jean-Pierre Sauvage en Fraser Stoddart, voor hun onderzoek naar moleculaire nanomachines. In 2004 kreeg hij al de Spinozaprijs, een van de hoogste Nederlandse prijzen voor wetenschappelijk onderzoek. Naast vele andere internationale prijzen, kreeg hij in 2017 de Centenary Prize 2017 van de Engelse Royal Society of Chemistry. Feringa is Commandeur in de Orde van de Oranje Leeuw.
Wat is het belang van die Europese subsidies voor de wetenschap?
'Ik maak deel uit van het European Research Counsel dat EU-subsidies toekent aan grote fundamentele onderzoeksprojecten, uitsluitend op basis van kwaliteit als criterium. Met het ERC-programma concurreren we met het allerbeste onderzoek ter wereld. Niet voor niets is minder dan 10 procent van de aanvragen goed genoeg voor financiering. De ERC is daardoor de maatstaf geworden voor vernieuwend onderzoek, echte doorbraken voor innovatie in de toekomst. Ook universiteiten in de EU baseren zich daarop. Een oordeel over fundamenteel onderzoek van het ERC betekent dus veel voor universiteiten en onderzoekscentra.'
Minder EU-fondsen is lastig, maar er zijn toch andere potjes?
'Er zijn andere potjes, in Nederland bijvoorbeeld bij NWO. Maar ook daar is een steeds sterkere trend voor het steunen van enkele programma’s en maatschappelijk relevant onderzoek. Dat klinkt ook logisch, het gaat om publiek geld, daar wil je wat voor terug. Wij hebben misschien te weinig aan de bel getrokken, te weinig duidelijk gemaakt wat het belang is van fundamenteel langetermijnonderzoek. Maar als je bijvoorbeeld nieuwe geneesmiddelen wilt, moet je fundamenteel onderzoek doen. Op moleculair niveau kijken waarom iets een effect heeft in je lichaam.'
Maar wat heb je als bedrijf of ‘gewone burger’ aan onderzoek naar moleculen en atomen als dat misschien nergens toe leidt?
'De lithium-batterij is niet ontstaan uit de vraag naar een elektrische auto, maar uit de vraag hoe je zo efficiënt mogelijk elektriciteit kunt opslaan. Nu we er ook in Nederland aan werken hoe je zo snel mogelijk zo’n batterij kunt laden, is het fijn dat wij hier die kennis in huis hebben. Realiseer je dat de transistortechnologie en het lcd-scherm al in de jaren vijftig zijn ontwikkeld door fundamenteel onderzoekers. Het wóórd smartphone bestond toen nog niet en toch werd de basis voor onze huidige manier van communiceren in de wereld daar gelegd.'
Je kunt een euro maar één keer uitgeven, er is coronacrisis, er moeten klimaatinspanningen verricht worden en een vluchtelingencrisis opgelost. Waarom moeten we toch meer Europees geld uittrekken voor fundamenteel onderzoek?
'Subsidie voor fundamenteel onderzoek heeft ook te maken met de visie die de EU heeft op de lange termijn van het kennisniveau in Europa. Zo kunnen we blijven concurreren in de wereld. Met veel eigen talent, talent uit andere landen en met veel talent dat ook wil blijven en niet naar de VS of elders wil omdat daar het interessantste onderzoek gebeurt. Iets anders is dat instellingen in Midden-Europa bezig zijn om onderzoekspotentieel op te bouwen. De jonge garde daar is opgeleid in de VS, het VK of Nederland. Zij hebben een andere kijk op de wereld dan de generatie voor hen en willen ook profiteren van de EU. De opleidingen zijn goed, alleen zijn er te weinig mogelijkheden om toponderzoek te doen. Ook daarom moet het Europese budget groter worden. Het zal de economische kracht van de EU aanzienlijk versterken.'
Voor wie een korte uitleg wil (ongeveer 1,5 minuut):
You win some you lose some. Volgende keer kunnen de onderzoekers toch weer aan de beurt zijn?
'Je moet niet denken in termijnen van één kabinetsperiode. Het soort onderzoek waar ik op doel heeft een stevig fundament nodig. Dat zet je op met een visie voor de lange termijn, perioden van tien, twintig jaar. Zoals grote bedrijven dat ook doen. De studenten die ik opleid, leid ik niet op voor nu, die leid ik op voor de uitdagingen die over tien jaar spelen, dan gaan ze de innovaties in onze bedrijven trekken. Daar moeten ze klaar voor zijn. Je ziet dat bij de auto-industrie nu de vragen gaan om moderne batterijtechniek, lichte materialen en software. Dat wisten we twintig jaar geleden niet, maar mijn promovendi zijn daar wel klaar voor.'
Wat zegt u tegen diegenen die verzuchten: wij hebben niet veel trek om nu wetenschappers aan geld te helpen als daar geen verdiensten tegenover staan?
'95 procent van mijn promovendi gaat naar het bedrijfsleven waar ze een bijdrage leveren aan de economie. Ik heb 136 promovendi begeleid en het grootste deel is in het bedrijfsleven beland. Naar multinationals zoals Akzo of DSM, maar ook bij startups. Daar runnen ze onderzoeksafdelingen en ze nemen de nieuwste kennis mee van de universiteit. Misschien dat jij als ondernemer niets hebt aan een specifiek deel van ons onderzoek, maar een ander bedrijf wellicht wel. Als wij ons talent niet opleiden, doen de Amerikanen of de Chinezen dat wel en zo raak je out of business. Dat zie je aan Nokia. Innovatiekracht zit niet stil. In Sjanghai hebben de Chinezen betere laboratoria dan menigeen in de EU. Shell heeft in Bangalore een heel groot researchlab, dat is echt niet alleen omdat menskracht daar goedkoper is.'
Kunt u uit eigen praktijk een voorbeeld geven van hoe fundamenteel onderzoek voor u werkt?
'Ik heb een Nobelprijs mogen ontvangen voor het maken van een moleculair machientje dat werkt op licht. Dat lijkt Spielerei, hoe nuttig is zo’n klein machientje nu? Maar we zijn op basis van dat onderzoek bijvoorbeeld bezig om oppervlakten te ontwikkelen die zichzelf schoonmaken of zichzelf repareren. Dat kan handig zijn voor zonnepanelen, als die in grote aantallen in de woestijn komen. Op dit moment is er geen rendabele markt voor, maar niemand weet hoe het over 20 jaar is. Ik houd er rekening mee dat we coatings krijgen met sensors erin of die zichzelf repareren.'
Kunt u uitleggen waarom dat geld van de EU via universiteitsprogramma’s gedaan moet worden. Kan dat niet via het bedrijfsleven?
'Bedrijfsleven en universiteiten werken wel steeds meer samen in strategische partnerschappen voor de lange termijn. Zelf heb ik 6,5 jaar bij Shell gewerkt. Maar veel bedrijven hebben de infrastructuur niet om lange termijn fundamenteel onderzoek te doen. Vroeger had je het Natlab van Philips, en Shell Research en Akzo Corporate Research. Die zijn in hun oude vorm allemaal weg. Wat ze nog aan fundamenteel onderzoek doen, doen ze op meestal bestaande producten. Je hebt nu zoveel verschillende expertises op topniveau nodig voor nieuwe onderzoeksgebieden en dat is voorhanden op universiteiten. Voor mij geldt hetzelfde hoor, ik werk ook samen omdat ik niet alle kennis in huis heb en dat werkt prima.'
Meer weten over Ben Feringa en waarmee hij zich bezighoudt? Kijk dan deze aflevering van Collegetour
We hoeven toch niet alles zelf te ontwikkelen?
'Ik kan dan het beste mijn mobiele telefoon uit mijn zak halen. Die is niet in Nederland ontwikkeld. Toch zijn er veel Nederlanders die hightech werk doen dat aan smartphone- of it-techniek gerelateerd is. En het is wel handig dat je in elk geval de kennis in huis hebt als bedrijf; dat je weet wat je koopt of gaat gebruiken. We moeten wel begrijpen hoe dingen werken of wat de kwaliteit is, ook als we het zelf niet bedacht hebben. Zonder gedegen inhoudelijke kennis is het toch moeilijk om verder te gaan?'
Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.
Hoe een Britse Nobelprijswinnaar een uitvinding deed die ons keurige rollen wc-papier opleverdeAl lijkt het nergens over te gaan, je weet nooit waar fundamenteel onderzoek voor gebruikt kan worden. De Britse wiskundige en Nobelprijswinnaar Sir Roger Penrose berekende in de jaren 50, tijdens een ziekenhuisopname, een manier om met maar twee vormen toch een patroon te maken dat zich nooit zou herhalen. Deze zogenoemde ‘vlieger en pijl’-vorm bleek twintig jaar geleden heel nuttig voor het gelijkmatig oprollen van wc-papier. Doordat de patronen zich niet herhalen en dus evenwichtig over het oppervlak voorkwamen, worden irritante bobbels en zwakke plekken vermeden. Penrose’ vrouw herkende het patroon naar verluidt toen ze boodschappen deed. De wetenschapper was er overigens niet gelukkig mee dat zijn gepatenteerde ontdekking zonder zijn toestemming werd gebruikt voor wc-papier en klaagde fabrikant Kimberly-Clark aan. Het geschil werd in der minne geschikt.
